Ostatnio poznaliśmy historię działki, która w 1897 r. należała do Chaima Elbauma, teraz przyjrzyjmy się dziejom sąsiedniego majątku. W chwili, gdy Józef Sołowiejczyk zdecydował się uwiecznić tę stronę ul. Mikołajewskiej (Sienkiewicza), stał tu duży, piętrowy dom z poddaszem i okazałą facjatą od frontu.
Początki posesji nikną w pomroce dziejów, a jej istnienie po raz pierwszy potwierdzone jest w 1771 Stał tu wówczas drewniany budynek „po ojcu pozostały, jeszcze nie skończony, dachówką przez połowę kryty, z kominem jednym na dach wywiedzionym”, należący do Jankiela Pasammonnika i jego żony Cymy. Mieszkali tu wspólnie z córkami: Sarą, Dworką i Rejzlą, a także z Marcinem Czerwińskim żonatym z Katarzyną, który miał syna Józefa i córki Zuzannę oraz Mariannę. Przy budynku mieszkalnym stały stary browar i stajnia.
W 1799 r. pod tym adresem odnotowano szynkarza Lejba Esrę oraz handlarza solą Abla Mosesa. Siedem lat później mieszkały tu nadal te same osoby, przy czym Abel Moses został określony jako nauczyciel. Doszedł natomiast nowy lokator – Marcus Isaac, także pracujący jako nauczyciel. Okazuje się, że ten niepozorny na pierwszy rzut oka adres odegrał ważną rolę przede wszystkim w dziejach miejscowego bibliotekarstwa. Jak wiadomo, pierwsza biblioteka publicznie udostępniająca swoje zbiory powstała w Białymstoku w 1804 r., w okresie zaboru pruskiego.
Po 1795 r., a zwłaszcza po 1802 r., miasto mocno skorzystało na ulokowaniu w nim władz administracyjnych i sądowniczych departamentu białostockiego prowincji Prusy Nowowschodnie. Rozwijał się handel i rzemiosło, nastąpiło znaczne ożywienie w budownictwie, prowadzono liczne prace urban istycznoregulacyjne, w mieście pojawiły się nowe grupy społeczne, w tym przede wszystkim ponad 200 urzędników pruskiego pochodzenia.
Zapewne to właśnie na ich potrzeby profesor Gimnazjum Białostockiego, Fryderyk Wachtler, uruchomił w 1804 r. „Bibliotekę i Czytelnię Publi- czną”, w której książki w dużym wyborze wypożyczane były odpłatnie codziennie.
Jeszcze tego samego roku Wachtler sprzedał bibliotekę spółce dwóch urzędników Kamery Wojny i Domen, Gebhardta i Ehrhardta. W lipcu 1804 r. uruchomili ją ponownie w domu przy ul. Wasilkowskiej nr miejski 23, należącym do Lejby Esry (zapewne tam też bibliotekę założył już Wachtler).
Biblioteka działała codziennie w godzinach 10 –15 i 18 – 20, a w niedziele i święta w godzinach 13 – 15. Nie mamy żadnych danych o jej księgozbiorze i sposobach działania, ani też o losach po 1807 r. Wydaje się, że firma Gebhardta i Ehrhardta miała raczej postać firmy handlującej książkami i czerpiącej równolegle zyski z ich wypożyczeń, tym niemniej Wachtlerowi i jego następcom wypadnie przyznać pierwszeństwo w miejscowym bibliotekarstwie publicznym, chociaż na właściwą bibliotekę publiczną należało poczekać aż do początków XX w.
W 1810 r. właścicielką była „wdowa Ezerowa”, wdowa po zmarłym przed tym rokiem Lejbie. Odnotowuje ją również inwentarz miasta z 1825 r., ale doprecyzowuje, że „tradycyjnym posesorem” nieruchomości był Josel Moszkowicz Ayzensztal i „dziedzic” Beniamin Peysachowicz, a na posesji stał już wówczas murowany dom, w którym mieszkała praczka wdowa Frydrykowa i stróż imieniem Izaak. Na zapleczu posesji w tym czasie znowu działał browar. Przed 1853 r. nieruchomość przeszła na własność Icka Wysockiego, a tego roku właścicielką była już wdowa po nim. Najprawdopodobniej jeszcze w latach 60. XIX w. doszło do kolejnej zmiany posiadacza.
W nieznanych bliżej okolicznościach prawa własności nabyli pochodzący z Choroszczy mieszczanie Lejb i Chajcza Libermanowie. Niewiele możemy jednak powiedzieć na temat ich życia i działalności. W każdym razie po ich śmierci nieruchomość w 1892 r. przejęły dzieci. Tego roku odnotowano istniejący na posesji murowany piętrowy dom posiadający drewnianą zewnętrzną klatkę schodową, prowadzącą na poddasze.
W kwietniu 1898 r. doszło do układu między rodzeństwem, mocą którego wszystkie prawa przeszły na synów Lejba i Chajczy –Chaimowi Ickowiczowi, Joselowi i Dawidowi Herszowi Libermanom. Według aktu notarialnego, na placu stał już nowy frontowy murowany piętrowy dom z poddaszem (ten sam, który uwiecznił na zdjęciu Józef Sołowiejczyk) oraz murowany piętrowy dom z piwnicą, murowany parterowy dom z poddaszem, drewniana przbydówka mieszcząca lokal handlowy oraz murowana chłodnia.
Jeszcze tego samego roku Libermanowie odkupili od Chaim a Elbauma sąsiednią nieruchomość, która była przedmiotem już mojej opowieści w zeszłym tygodniu, tym samym skupiając w swych rękach spory kwartał w narożniku ul. Mikołajewskiej i Sofijskiej. Na początku XX w. majątek ten przejęli małżonkowie Gryc owie, a po 1919 r. obie nieruchomości przyporządkowano do ul. Sienkiewicza 17.
Wiesław Wróbel
Biblioteka Uniwersytecka w Białymstoku